تا 1439...

تاریخ کشور اسلامی اندلس به عنوان یک تاریخ سراسر پند و عبرت میتواند آموزنده باشد. مسلمانان در سال 711 میلادی تحت فرماندهی طارق بن‌زیاد اللیثی وارد خاک شبه‌جزیرة ایبریا شدند. در طول حدوداً یک سال، سپاه اسلام توانست بخش اعظم شبه‌جزیره را فتح کند و حکومت مسیحی گوت‌ها را به ناحیة کوچکی در شمال اسپانیا تبعید کند. سال 1492 میلادی سال پایان حکومت اسلامی در شبه‌جزیرة ایبریا ــ که مسلمانان به آن اندلس می گفتند ،بود؛ سالی که مسیحیت و حاکمان مسیحی بساط هر چه غیرمسیحی بود را از آن سرزمین برچیدند. در ابتدا مسلمانان بر مسیحیان پیروز شده، حاکم گشتند و در پایان نیز مسیحیان‌ْ قوم غالب بودند؛ اما در شبه‌جزیرة ایبریا غیر از این دو گروه، یهودیان نیز حضور داشتند.

ایشان را یهودیان سفارادی می‌نامند. یهودیان‌، ساکنان و صاحبان اصلی سرزمین نبودند. ایشان در طول مهاجرت‌های خویش به آنجا رفته بودند. همچنان‌که پس از سقوط حکومت اسلامی در اندلس و به قدرت رسیدن مسیحیان‌، از آن سرزمین طرد شدند.در این نوشتار کوتاه قصد داریم تا به عملکرد و نقش یهودیان در دوران ورود مسلمانان به اسپانیا و دوران شکست آنان از مسیحیان بپردازیم.

تاریخ کوتاهی از حاکمان اندلس در هشت قرن (از 711 تا 1492) چند سلسله و یا به عبارت بهتر چند حکومت اسلامی در اندلس پدیدار شد:

1. والیان (711-750م/92-132ق). در این دوره، اندلس همچون سایر نقاط سرزمین پهناور اسلامی، تحت امر خلفای اموی بود و حاکمان آن منصوب خلیفة اموی بودند.

2. حکومت اموی (756-1031م/139-422ق). در سرزمین اصلی اسلام امویان سقوط کرده و بنی‌عباس حاکم بودند؛ اما در اندلس حاکمان اموی به حیات خویش ادامه می‌دادند.

3. عصر ملوک الطوایفی (1031-1091م/ 422-484ق). بعد از سقوط حکومت اموی اندلس در هر گوشه از سرزمین اسپانیای اسلامی حاکمی سر برآورد.

4. مرابطون (1091-1145م/484-535ق). مقر اصلی ایشان سرزمین مغرب بود و برای کمک به حکام اسلامی در مقابله با حکومت مسیحی وارد اندلس شدند و در آنجا ماندگار شدند.

5. موحدون (1170-1223م/565-620ق). پس از مرابطون باز هم دوره‌ای از آشوب و حکام پراکنده در اسپانیای مسلمان به وجود آمد و برای بیش از بیست سال حکومت واحدی حاکم نبود؛ اما موحدون توانستند اندلس را یکپارچه کنند و حکومتی مرکزی مستقر سازند.

6. غرانطه (1238-1492م /635-898 ق). پیش از حکومت غرانطه نیز دوره‌ای از بی‌حکومتی وجود داشت. این زمان آغاز دورة سقوط حکومت اسلامی بود. مسیحیان قدرت یافته و بیشتر شبه‌جزیره از آنِ آنان بود؛ اما به لطف اختلافات داخلیِ مسیحیان و کمک‌هایی که از افریقا می‌رسید، مسلمانان توانستند برای مدت زیادی به حیات خویش در اندلس ادامه دهند. هنگامی که طارق در سال 711 میلادی به اسپانیای کاتولیک قدم گذاشت‌، آن سرزمین در زیر یوغ گوت‌ها (ویزیگوت‌ها) بود. گوت‌ها از قبایل ژرمن شمال بودند.

این حاکمان هرگز چنان با مردم اسپانیا مخلوط نشده بودند که از حاکم و محکوم ملتی واحد پدید آید و همواره حس سروری و غلبه داشتند. مردم اسپانیا و از جمله یهودیان، تحت سلطه ایشان در رنج و محنت بودند. گوت‌ها در ابتدا مسیحیان آریوسی بودند؛ اما پس از مدتی برای مطابقت با مردم بومی اسپانیا و راحت‌تر شدن حکومت بر ایشان کاتولیک شدند. ایشان مردمانی متدین و تحت سلطة کشیشان بودند و تعصبات دینی در تصمیمات و رفتارشان تاثیرگذار بود. نقش یهودیان اسپانیا در حوادث تاریخی اندلس یهودیان شبه‌جزیره مورد بغض و کینة مسیحیان بودند و نه تنها کسی به ایشان اعتنایی نمی‌کرد؛ بلکه به انواع جور و ستم و سرکوبی مبتلا بودند و به علت قدرت کلیسا در اسپانیا‌، فشار شدیدی بر آنان برای گرویدن به مسیحیت وجود داشت. کلیسا برای تحقق این امر سختگیری می‌کرد؛ به نحوی که اگر یهودیان طبق مذهب خود رفتار می‌کردند، ایشان را تحت شکنجه قرار می‌داد. گاهی یهودیان را مجبور به خوردن گوشت حیواناتی می‌کردند که در یهودیت حرام بود.

در عصر یکی از پادشاهان گوت (676 میلادی) یهودیان بین دو امر مخیر شدند : مسیحی شدن و یا تبعید و مصادرة اموال. به علت این فشارها یهودیان به فکر آشوب و قیام هم افتادند؛ ولی این قیام پیش از شروع کشف شد (694 میلادی). در نتیجة این شرایط بود که در زمان حملة طارق‌، یهودیان نه تنها از مقابل مسلمین فرار نمی‌کردند؛ بلکه با آغوش باز ایشان را پذیرفته و کمک می‌کردند؛ مثلاً در شهر طلیطله یهودیان بر علیه حاکمان گوت شوریدند‌، بر استحکامات شهر مسلط شدند و دروازه‌های شهر را به روی مسلمانان گشودند. مسلمانان نیز از یهودیان استفاده می‌کردند و پس از فتح هر شهر‌، آنان را در آن شهر اسکان می‌دادند تا شهر را حفظ کنند و مسلمانان برای ادامة فتح فراغت لازم را داشته باشند. بدون شک کمک ایشان با توجه به تعداد اندک لشگریان طارق مهم بوده است.

گفته می‌شود مسلمانان‌، یهودیان را علاوه بر شهر طلیطله‌، در شهرهای مهم دیگری چون قرطبه، غرانطه و اشبیلیه نیز اسکان دادند. هرچند نباید در نقش یهودیان مبالغه کرد؛ زیرا عدة ایشان اندک بود و از فنون جنگی بی‌اطلاع بودند. چنان‌که گفته شد ایشان پیش از ورود مسلمین تحت شکنجه و آزار و محدودیت بودند و حتی در مجمع طلیطله (696 میلادی) قطعنامه‌ای بر علیه یهودیان تصویب شد که به موجب آن یهودیان مخالف دولت معرفی شدند. اموال ایشان مصادره و آزادی‌هایشان سلب شد. از مواردی که در این قطعنامه آمده بود‌، جدایی فرزندان یهودی از والدینشان برای تربیت ایشان در خانواده‌های مسیحی بود. این موارد نشان‌دهندة این مطلب است که آنان از نظر ثروت و اعتبار اجتماعی نیز چندان قوی نبوده‌اند؛ البته به عنوان متحدی ناراضی در خاک دشمن موثر بوده‌اند و امکان استفاده از ایشان به عنوان منابع اطلاعاتی وجود داشت. اوضاع یهودیان، تحت سیطرة مسلمین رضایت‌بخش و مناسب بود؛ زیرا مسلمین در مالیات زیاده‌روی نمی‌کردند و به گرفتن جزیه راضی بودند و در مقابل، یهودیان از خدمت نظامی معاف بودند و در انجام مناسک دینی آزاد بودند.

در این دوران یهودیان توانستند در مدارس دولتی به تحصیل بپردازند و در تجارت و صنعت به رشد خوبی برسند. بعضی از آنان به مناصب دولتی و درباری رسیدند؛ مثلاً پزشک عبدالرحمن سوم‌، فردی یهودی به نام اسحاق بود. در این دوره در اثر تعامل با مسلمین و تحت تأثیرآنان‌، فلسفه و شعر یهود بسیار پیشرفت کرد و علم در میان ایشان به درجة بالایی رسید. شاهد این ادعا‌، برپایی چند محفل پژوهشیِ دینی مستقل از عراق در قرطبه‌، غرانطه‌، طلیطله و اشبیله بود. به علت این پیشرفت‌ها این دوره را دوران طلایی یهود نامیده‌اند. دانشمند بزرگی چون موسی‌بن‌میمون در اندلس و در فضای علمی آنجا پدیدار شد؛ هرچند که بعدها تبعید شده و به مصر رفت. در زمان حکومت مرابطون‌، یهودیان آسایش و ارزش خویش را در نزد حکام مسلمان از دست دادند. مرابطون دستگاه دولت را از یهودیان پاک‌سازی کردند.از این رو شرایط یهودیان برای مدتی به وخامت گرایید؛ البته پس از اندکی وضع بهبودی نسبی یافت. اما پس از مدتی باز هم یهودیان به سختی دچار شدند؛ زیرا حکومت موحدون با یهودیان بدرفتاری می‌کردند. کتاب‌هایشان را می‌سوزاندند و بر ایشان سخت می‌گرفتند؛ تاحدی که یهودیت را در اندلس ممنوع کردند. در نتیجة این فشار و سخت‌گیری اغلب علما و متخصصین یهودی به سمت شمال‌، قسمت مسیحیان، رفتند؛ البته همچنان در غرانطه اقلیتی یهودی زندگی می‌کردند.

با آغاز جنگ‌های صلیبی (1095-1291م)، روحیة ستیز با هر چه غیر از مسیحیت بود، سراسر اروپا را فراگرفت. پاپ فرمانی صادر کرده بود و برای شرکت‌کنندگان در این نبرد مقدس امتیازاتی در نظر گرفته بود؛ مانند عفو تمام گناهان گذشته و آینده؛ معافیت از پرداخت مالیات و صدقه‌های دینی و ... . روحیه مبارزه و هیجان نبرد مسیحیان را متحد کرد. در این زمان مبلغان فراوانی به نقاط مخلتف اروپا فرستاده شدند و با نشر اخبار اغراق‌آمیز مبنی بر آزار و اذیت مسیحیانِ مشرق توسط مسلمانان، افکار عمومی را تهییج کردند و در نتیجه سیلی از مسیحیان اروپایی به طرف سرزمین‌های اسلامی سرازیر شدند. در اسپانیای مسیحی نیز این روحیه موجب اتحاد مسیحیان شد و کسانی که فرصت جانبازی و فداکاری برای مسیح را در جبهة غرب اروپا نداشتند، فرصت یافتند تا در شرق با مسلمین پیکار کنند. هرچند در پایان جنگ‌های صلیبی هنوز هم دولت اسلامی در شبه‌جزیره باقی بود، اما فضای صلیبی‌گری موجب شد تا دولتِ نسبتاً ضعیف اسلامی نتواند در مقابل روحیة محکم مسیحیان و کشور با ثبات مسیحی دوام بیاورد. علت اصلی پیروزی مسیحیان بر مسلمین و از بین رفتن کامل حکومت اسلامی در اندلس را باید روحیة صلیبی دانست. در زمان حمله و فتح اندلس‌، توجه مسیحیان بیشتر به مسلمین بود؛ بنابراین مانند زمان طارق و فتح اسلامی که ایشان بعد از فتح هر شهر یهودیان را در آن شهر اسکان می‌دادند، این بار مسیحیان پس از فتح هر شهر، ایشان را در آنجا اسکان می‌دادند. به جز این مورد ذکر دیگری از کمک یهودیان به مسیحیان و یا استقبال ایشان از مسیحیان نیامده است. چه یهودیان به مسیحیان کمک کرده باشند و چه نه، پیروزی کلی مسیحیان و پایان یافتن حکومت مسلمین برای یهودیان خوش یمن نبود و یکی از سخت‌ترین دوران‌ها برای ایشان  و مسلمانان باقی‌مانده در اسپانیا ــ آغاز شد؛ یعنی عصر تفتیش عقاید.

  سقوط و اخراج مسلمانان از اندلس:

  اخراج مسلمانان از اندلس پس از حدود هشتصد سال حکومت بر آن، از رویدادهای مهم تاریخ اسلام است. تمدن شکوهمند مسلمانان در اندلس، بسیاری از مورخان را به خود جلب می‌کند. از همان ابتدای تسلط مسلمانان بر اندلس، مبارزه میان آنها با مسیحیان برای بازپس‌گیری اندلس ادامه داشت. در این نوشتار چگونگی بازپس‌گیری اندلس به دست مسیحیان و چگونگی رفتار مسیحیان پس از فتح اندلس با مسلمانان و سرانجام اخراج مسلمانان از آنجا تبیین شده است.

سال‌ها پیش زمانی که هیچ چیز از اندلس و حکوت مسلمانان در آنجا نمی‌دانستم، جسته و گریخته از سقوط مسلمانان در اندلس پس از هشتصد سال چیزهای در مدرسه و محافل دیگر می‌شنیدم و با خود می‌اندیشیدم که چگونه تمدنی هشتصد ساله بدین سادگی از اوج شکوه به یکباره رو به افولی ناگهانی نهاد؟ واقعیت اینجاست که سقوط اندلس نه در زمان حکومت خاندان بنی‌نصر (آخرین خاندان حکومتگر در اندلس) بلکه سال‌ها پیش از آن آغاز شده بود. اختلافات بسیار درونی مسلمانان در اندلس با یکدیگر و قدرتمند شدن طوایف و حکومت‌های مسیحی همسایة مسلمانان روز به روز بیشتر رخ می‌نمود. در این میان مسیحیان که از همان ابتدای فتح آرزوی بازپس‌گیری اندلس را درسر می‌پروراندند، طبیعی بود که از این اختلافات به بهترین شکل استفاده کنند، و در راه گرفتن اندلس گام نهند؛ راهی که کمی بعد و در دورة خاندان بنی‌نصر به مقصد رسید. در سال‌های پایانی حکومت مسلمانان بر اندلس، شاید بتوان نبرد العقاب را رویدادی دانست که روند سیر بازپس‌گیری اندلس توسط مسیحیان را سرعت بخشید.

این نبرد در زمان ابوعبدالله محمد بن ابی یوسف ملقب به ناصر، از سلاطین دولت موحدی، رخ داد. در سال 608ق/1211م ناصر بر قلعه‌ای از قلاع مسیحیان دست یافت. به دنبال این پیروزی، آلفونسوی نهم، پادشاه قشتاله (از ممالک مسیحی همسایة مسلمنان)، از بزرگان و دلیران روم و حتی از خود پاپ کمک خواست و لشکری بسیار برای جنگ با مسلمانان فراهم کرد. ناصر از شهر جیان بیرون آمد و با لشکر آلفونسوی در جایی به نام عقاب روبه‌رو شد. در این جنگ، چنان‌که نوشته‌اند، بیش از صدهزار مسلمان کشته شدند. این شکست از یک سو پیامدهای بسیار ناگواری برای مسلمانان، و از سوی دیگر پیامدهای نیکویی برای مسیحیان داشت. مسلمانان در این نبرد بسیار تلفات دادند و توازن قوا به نفع مسیحیان از دست رفت.

مسیحیان نیز دریافتند که بازپس‌گیری اندلس آرزوی چندان دور از دسترسی نیست و آنها می‌توانند با اتحاد و تلاش بیشتر، این مهم را تحقق بخشند. در فاصلة بین سقوط موحدون و از دست رفتن اندلس، قدرت مقتدری وجود نداشت تا در برابر مسیحیان مقاومت کند. این پاره پاره شدن مسلمانان و نبود اتحاد میان آنها، باعث شد مسیحیان فشار خود را بر مسلمانان بیشتر کنند. از سوی دیگر هم‌زمان با تفرقۀ مسلمانان، مسیحیان به اتحاد با یکدیگر روی آوردند. اما در این دوران قدرتمند‌ترین حکومت‌های ملوک‌الطوایف اندلس، مانند خاندان بنی‌نصر،‌ حکومت می‌کرد بنی‌نصر که بر غرناطه حکومت می‌کردند مردمی مروج تمدن بودند و درباری باشکوه داشتند و کاخ معروف الحمرا از آثار مشهور دورة عظمت آنهاست.

این سلسله مدتی طولانی با مسیحیان در زدو خورد بود و در مقابل پیشرفت آنها مقاومت می‌کرد تا آنکه در سال 897م پایتخت ایشان، شهر غرناطه، به دست فردیناند و ایزابلا سقوط کرد و اندلس به کلی از دست مسلمانان بیرون رفت. نکتة بسیار مهم در سیر بازپس‌گیری اندلس به دست مسیحیان، اتحاد فردیناند، پادشاه آراگون، با ایزابلا، ملکة قشتاله، است. در سال 874ق/1469م با ازدواج این دو نفر، هم‌پیمانی یادشده تحقق یافت و قدرت مسیحیان بسیار گسترش پیدا کرد. در زمان ابوعبدالله محمد، آخرین حاکم مسلمان اندلس، فشار مسیحیان برای گرفتن اسپانیا بیشتر شد. فردیناند به غرناطه حمله کرد و پیرامون آن را به آتش کشید. موسی، سردار رشید اسلامی، به دستور ابوعبدالله آمادة نبرد شد. در سال بعد لشکری مرکب از چهل‌هزار پیاده و ده‌هزار سوار به غرناطه حمله کردند و به غارت دست گشودند. خرمن‌ها و درختان میوه و خانه‌ها را آتش زدند و مردم را حتی با بریدن دست و پا شکنجه دادند. فردیناند که پایداری مسلمانان را مشاهده کرد و راهی برای سقوط غرناطه نیافت با کمال بی‌رحمی، راه خواروبار را بر مردم شهر بست.

بدین ترتیب شرایط سخت گردید و سرانجام شهر غرناطه در اول سال 898ق/1492م تسلیم شد و پیمان صلحی میان مسلمانان و پادشاه مسیحی منعقد گردید. شرایط صلح بدین گونه نوشته شد:

1- شخص پادشاه، سران سپاه، تمام وزرا و مشایخ و عموم مردم باید نسبت به پادشاه و ملکة قسطیلیه قسم اطاعت و فرمانبرداری یاد کنند؛

2. مقداری از اراضی البشارات به ابوعبدالله داده خواهد شد؛

3. عموم مسلمانان از کوچک و بزرگ در امان خواهند بود و کسی متعرض جان، مال، اسلحه و مذهب و آزادی آنها نخواهد شد؛

4. مساجد و ابنیة مقدسة اسلامی مصون خواهد بود؛

5. موذن بر بالای مناره‌ها اذان خواهد گفت و کسی مانع وی نخواهد بود؛

6. زبان، لباس، اخلاق و آداب و رسوم مسلمانان همچنان باقی خواهد ماند و فقهای اسلامی قوانین و فقه اسلامی را نسبت به مسلمانان اجرا خواهند کرد. دعاوی بین مسلمانان و مسیحیان در محاضر مختلط از علمای روحانی مسحی و مسلمان فیصله خواهد یافت؛

7. مالیات مسلمانان همان خواهد بود که به سلاطین خود می‌پرداختند و چیزی بیش از آن گرفته نخواهد شد؛

8. مسیحیان حق ندارند به زور به خانة مسلمانان داخل شوند یا به طریقی به آنها توهین کند؛

9. کلیة اسرای اسلامی آزاد خواهند شد؛

10. همۀ مسلمانانی که تمایل دارند به افریقا مسافرت کنند می‌توانند طی مدت معینی با کشتی‌های قسطیلی‌ها مسافرت کنند و از آنها چیزی به جز کرایة کشتی گرفته نخواهد شد، و پس از آن تاریخ هم مهاجرت مسلمانان به افریقا آزاد خواهد بود مشروط‌برآنکه افزون بر کرایة کشتی، یک‌دهم اموالی را که با خود می‌برند به دولت قسطیلیه واگذار کنند؛

11. احدی به جرم دیگران مجازات نخواهد شد؛ 12

. هر مرد یا زن مسیحی که قبلاً اسلام آورده است مجبور نخواهد بود که اسلام را رها کند و به مذهب سابق خود برگردد؛

13. هر مسلمانی که بخواهد به دین مسیحیت بگرود، به او چند روزی فرصت داده خواهد که کاملاً این تصمیم را بررسی کند و پس از آن یک کشیش مسیحی و یک نفر فقیه اسلامی در حضور یکدیگر از او سؤال خواهند کرد که به کدام مذهب مایل است، هرگاه به مذهب مسیح اظهار تمایل کرد مختار خواهد بود؛

14. سربازان مسیحی نمی‌توانند به زور شب را در خانة مسلمانان به سر برند و هیچ مسلمانی را نمی‌توان از خانة خود به زور بیرون آورد؛

15. مسلمانانی که در میان مسیحیان به‌سر می‌برند یا از محل‌های آنها مهاجرت می‌کنند، از هرگونه تعرض، آزار و اذیت به مال و جان خود مصون خواهند بود؛

16. مسلمانان علامت و نشان مخصوصی، چنان‌که یهودیان دارند، نخواهند داشت؛

در این میان موسی، شهسوار غرناطی و سردار بنام ابوعبدالله، که دروغ بودن این معاهده را می‌دانست گفت: «مپندارید که قشتالیان به معهدات خود وفادار می‌مانند و این پادشاه پیروزمند از کرم و شهامت بهره‌ای دارد! سخت در اشتباهید. اینان همگان تشنة خون ما هستند. مرگ برای ما از سرنوشتی که آنان برای ما رقم زده‌اند بهتر است. بدانید که جز بردگی و هتک حرمت و اهانت و غارت خانه‌ها و غصب زنان و دختران و آلودن مساجدتان چیزی در انتظارتان نیست. اینان شما را خواهند سوخت و خاکستر خواهند کرد».

اما کسی به سخن موسی توجهی نکرد و او نیز پر از خشم و ناراحتی بر اسب خویش سوار شد و از دروازه بیرون رفت. وی پس از جنگیدن با یکدسته از جنگجویان مسیحی که در بیرون شهر بر او تاختند و اسب او را پی کردند، خود را در رودخانه انداخت و غرق شد. همان‌گونه که موسی گفته بود،‌ مسیحیان هرگز این مفاد به ظاهر عادلانه را رعایت نکردند و مسلمانان از فردیناند و ایزابلا و دیگر سلاطین مسیحی شکنجه‌های بسیار دیدند و قربانی‌های فراوان دادند. پس از موفقیت مسیحیان در بازپس‌گیری اسپانیا، بسیاری از مسلمانان از آنجا مهاجرت کردند.

نمونه‌ای از این مهاجران طبقة مهاجران و پیشاپیش آنها بنی سراج، از خاندان‌های قدیم غرناطه، بودند. این سیل مهاجران خود دلیل بر آن است که ملت مغلوب اعتمادی به قول و قرارهای جدید نداشتند و اعمال آنها را در آینده به دیدة تردید می‌نگریستند. این نگاه درست بود. مدتی بعد تعداد فراوان مسلمانانی که در اسپانیا مانده بودند و با بلاد مغرب اسلامی نیز رابطه داشتند، سیاست اسپانیا را به خود مشغول کردند، اما موضوعی که کار را مشکل می‌ساخت این بود که مسلمانان از صنعتگران و کاسبان بودند که به علوم و فنون گوناگون آشنایی داشتند و خلاصه بهترین گروهی بودند که دولتی که دعوی تمدن داشت می‌توانست آنها را در جوار خود نگاه دارد.

اما سیاست اصلی اسپانیای آن روز در دست کلیسا بود که در اوج قدرت قرار داشت. کلیسا دو راه را پیش روی مسلمانان قرار داد: یا اینکه بمانند و مسیحی شوند یا اینکه اموال خود را بفروشند و به مغرب بروند. بدین ترتیب سیاستی مبتنی بر خونریزی و شکنجه راه خود را بگشود و محکمة تفتیش عقاید یا محکمة مقدس، که هم از الهام کلیسا برخوردار بود و هم از تأیید مقام سلطنت، برای برافکندن اسلام و مسلمانان کار خود را آغاز کرد. کار اصلی این محکمه حمایت دین کاتولیک و طرد کفار و مخالفان عقیدتی کلیسای کاتولیک بود. بیشتر قربانیان آن در آغاز یهودیان و مسلمانان بودند و سپس موریسکی‌ها یا عرب‌های مسیحی‌شده را نیز دربرگرفت. این محکمه برای نخستین بار در سال 1290م در قشتاله تشکیل شد و در سال 1480 فردیناند و ایزابلا آن را تجدید کردند. در سال 1481م تقریبا سه‌هزار تن به حکم این محکمه سوخته شدند و 13هزار نفر به مجازات‌های دیگری رسیدند.

یکی از مقامات مذهبی مسیحی به نام کاردینال خیمنس به اعمال وحشیانه‌ای دست زد. وی هرچه توانست از کتاب‌های عربی در غرناطه و اطراف آن گرد آورد و در وسط شهر روی هم انباشت و آتش زد. در میان آن کتاب‌ها بسیاری از قرآن‌های بدیع و آراسته و هزارها جلد کتاب دربارۀ ادبیات و علوم طعمة آتش شد. در اواخر عهد فیلیپ دوم، اسپانیا مصمم شد کار موریسکوها را یکسره کند. این پادشاه متعصب قصد داشت که پس از رنجی که در سرکوبی شورش موریسکوها متحمل شده بود، آنان را یکسره اخراج کند؛ بنابراین در سال 1582م برای تبعید آنها قانونی وضع کرد، ولی گرفتاری‌های سیاسی او در خارج از کشور مانع اجرای آن گردید. در این زمان حدود صد سال از سقوط غرناطه می‌گذشت و باقی‌ماندة امت اندلسی به گروه جدیدی استحاله یافته بودند که دیگر رابطۀ چنانی با گذشتۀ خود جز خاطراتی تاریک نداشتند.

بیشتر موریسکوها مسیحی شده بودند و به زبان قشتالی سخن می‌گفتند و به خط قشتالی می‌نوشتند، ولی با‌این‌همه جدا از دیگران می‌زیستند و اسپانیای مسیحی، با آنکه دین و زبان و تمدن خود را برآنها تحمیل کرده بود، از پذیرفتن ایشان در میان ملت خویش ابا داشت. سیاستمداران و کشیشان مجلسی ترتیب دادند تا راهی برای ریشه‌کن کردن موریسکوها بیابند. بعضی از روحانیان مسیحی می‌گفتند که خطر هنگامی دفع می‌شود که آنها را از اسپانیا بیرون کنیم. یکی از مطران‌ها پیشنهاد کرد که موریسکوها را برده کنیم و در هر سال هزاران تن از آنها را به کار در کشتی‌ها و معادن برگماریم. دیگری می گفت جای آن است که در یک روز همه را قتل عام کنیم یا بالغین را بکشیم و باقی را به صورت برده بفروشیم. یکی از وزرای فیلیپ گفت همة موریسکوها را به کشتی‌هایی سوار کنیم و در دریا غرق نماییم. مدتی این بحث و جدال ادامه داشت تا در سال 1598م فیلیپ دوم مرد و پسرش، فیلیپ سوم، به جای او نشست.

فیلیپ سوم جوانی بی‌اراده، سست‌رأی و همچون پدرش تحت تأثیر کلیسا و همواره گوش به فرمان وزیر خود «دوک دلرما» بود. این دوک در زمرة کسانی بود که به نابود ساختن موریسکوها رأی می‌دادند و از سال 1599م در پی اجرای مقررات خود بود. او معتقد بود که موریسکوها همه عرب‌اند و باید جوان و پیرشان را از پانزده‌ساله تا شصت‌ساله نابود کرد یا برای کار در دشتی فرستاد و اموالشان را مصادره نمود و مردان و زنانی را که سنشان از صد گذشته است به مغرب تبعید کرد و کودکان را به پرورشگاه‌های دینی فرستاد. این رأی را مجلس دولت هم پذیرفته و در نهان سرگرم تهیة مقدماتی برای شمارش موریسکوها در اسپانیا بود. مدتی گذشت تا طرح اخراج مسلمانان از اسپانیا پخته شد. در سال 1697م حوادث مغرب پیش آمد و موریسکوها متهم شدند که با سلطان زیدان در طرح لشکرکشی به اسپانیا شریک بوده و ‌خواسته‌اند در اوان حملة او در اسپانیا شورش به راه اندازند.

در اواخر ژانویة سال 1608م مجلس دولت تشکیل شد و جوانب این موضوع و موارد اتهام و نیز تک تک پیشنهادهای گذشته را بررسی کرد. یکی از مطران‌ها که طرح اخراج مسلمانان را پیشنهاد داده بود، بار دیگر پیشنهاد خود را تکرار کرد و گفت اخراج کمترین مجازاتی است که می‌توان در حق آنها انجام داد. اعضای مجلس نیز رأی او را تأیید کردند و گفتند که گریزی از این اخراج نیست؛ زیرا روز به روز تعداد آنها بیشتر و اموالشان افزون‌تر می‌شود، در‌حالی‌که از مسیحیان قدیمی کاسته می‌گردد. در مجلس خاصی که دوک دلرما در رأس آن بود مسئله بررسی گردید و پس از بحث و مجادلۀ بسیار مقرر شد یک ماه به موریسکوها فرصت دهند تا املاک خود را بفروشند و از اسپانیا به هر کجا که می‌خواهند بروند. هرکس به مغرب مهاجرت کند امنیت او در سفر تأمین می‌شود و هرکس به اراضی مسیحی‌نشین رود در حد او سفارش‌های نک می‌شود و هرکس از مهاجرت خودداری کند او را می‌کشند و اموالش را مصادره می‌کنند. کسی از اعضای مجلس با این قرار مخالفتی نکرد. و سرانجام در 22سپتامبر سال 1609م قانون اخراج نهایی موریسکوها یا عرب‌های مسیحی‌شده اعلان شد.

در اینکه شمار موریسکوهای اخراج‌شده چقدر بوده است میان مورخان اختلاف است. عده‌ای می‌گویند که در دوره‌های گوناگون از یهودیان دو میلیون نفر و از موریسکوها سه‌میلیون نفر اخراج شده‌اند. عده‌ای دیگر این تعداد را 1300000 تن می‌دانند. در روایات عربی درکل عدد ششصدهزار برای آنها ثبت شده است. شایان ذکر است که هنگام اخراج موریسکوها نزدیک به صدهزار تن به بردگی گرفته شدند یا به هلاکت رسیدند. بسیاری از موریسکوها که به افریقیه (تونس) و مشرق تبعید شدند به اسلام بازگشتند؛ همین مسئله نشان می‌دهد که صد سال مسیحی کردن و سرکوبی مستمر جرقة اسلام را در قلوبشان خاموش نکرده بود. بدین ترتیب با اخراج مسلمانان از اسپانیا طومار حیات ملتی از شریف‌ترین ملت‌ها و تمدنی از درخشان‌ترین تمدن‌های تاریخ بسته می‌شود. 

---

منابع: دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج 4: عصر ایمان، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ سوم، 1371.

عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج 1 و 5، تهران: موسسه کیهان، 1366.

ماک کاپ، ژوزف، عظمت مسلمین در اسپانیا، ترجمه ابولقاسم فیضی، اصفهان: کتابفروشی تایید، 1326.

المیسری، عبدالوهاب، دایره‌ألمعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه موسسه مطالعات و پژوهش‌های تاریخ خاورمیانه، تهران: کنفرانس بین‌المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، دبیرخانه، 1382.

نعنعی، عبدالمجید، دولت امویان در اندلس، ترجمه محمد سپهری، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380